ΜΕΛΕΤΗΜΑ 21ον

Ο Ησύχιος για την προσευχή γράφει τα εξής: «Καθώς είναι αδύνατο να ζήσει κανείς χωρίς ψωμί και νερό, έτσι είναι αδύνατο χωρίς την προσευχή του νου και την καθαρότητα της καρδιάς να νιώσει η ψυχή κάτι το πνευματικό ή να πράξει κάτι που ν’ αρέσει στο Θεό ή να ελευθερωθεί από την κατά διάνοια ενεργουμένη αμαρτία και όταν ακόμα την αποφεύγει στην πράξη από το φόβο της κολάσεως». Και ο Ησύχιος ο Πρεσβύτερος συμπληρώνει: «Καθώς είναι αδύνατον άνθρωπος που περπατάει στη γη να μην αναπνέει τον αέρα τούτον, έτσι είναι αδύνατο να καθαρίσουμε την καρδιά μας από τους εμπαθείς λογισμούς και να διώξουμε απ’ αυτήν τους νοητούς εχθρούς δαίμονες χωρίς τη συχνή επίκληση του Κυρίου Ιησού! Εκείνος που δεν έχει ευχή καθαρή από πονηρούς λογισμούς, αυτός δεν έχει τα απαιτούμενα όπλα, για να μαστιγώνει με την ευχή και να καταφλέγει τους δαίμονες!
Μεγάλο όντως αγαθό, δοκιμασμένο με την πείρα, παραλάβαμε από τους Πατέρες, τη συνεχή επίκληση του Κυρίου Ιησού κατά των δαιμόνων, με την οποία και μόνον όποιος θέλει μπορεί να καθαρίσει την καρδιά του! Και η Αγ. Γραφή επιβεβαιώνει: «Ισραηλίτες, ετοιμάζεστε, για να επικαλείστε το Όνομα Κυρίου του Θεού» και «Συνεχώς να προσεύχεσθε», και «Χωρίς εμένα τίποτα δεν μπορείτε να κάνετε» και «Ο μένων εν εμοί καγώ εν αυτώ, ούτος φέρει καρπόν πολύν». Μεγάλο λοιπόν αγαθό είναι η ευχή και όλων των αγαθών περιεκτικόν, διότι καθαρίζει την καρδιά, μέσω της οποίας ο Θεός φανερώνεται στους πιστούς.
Ο Άγ. Γρηγόριος ο Σιναίτης μας δίνει τις πιο κάτω συμβουλές για την ευχή: «Από τους Πατέρες άλλοι μεν ορίζουν να λέμε ολόκληρη την ευχή, δηλαδή «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησον με», άλλοι δε το μισό, δηλαδή «Ιησού, Υιέ του Θεού, ελέησον με» που είναι ευκολότερο. Πρέπει όμως να ξέρουμε ότι κανένας δεν μπορεί να πει Κύριον τον Ιησούν, άν δεν έχει μέσα του το Άγιον Πνεύμα! Και πάλιν άλλοι από τους Πατέρες με το στόμα, άλλοι δε με το νου διδάσκουν να λέγεται η ευχή. Εγώ – λέει ο Άγιος- συνιστώ και με τα δύο, δηλαδή και με το στόμα και με το νου, και τούτο να γίνεται μέχρις ότου με την ενίσχυση του Αγ. Πνεύματος μπορέσει ο νους συνέχεια να εύχεται»
Όσον αφορά τη στάση μας την ώρα της προσευχής, λέει: «Να λέμε την ευχή ή καθισμένοι σε σκαμνί, που είναι και κουραστικό ή στη συνέχεια στο στρώμα του κρεββατιού μας για λίγο, που δίνει άνεση. Οφείλει δε διαρκώς να κάθεται, δια τον ειπόντα: «Κατά την προσευχή να υπομένετε υποφέροντες». Να μη σηκώνεται γρήγορα, από την κούραση που νιώθει στην προσευχή, για να συνηθίσει αδιαλείπτως να λέει την ευχή.
Έτσι με σκυμμένο το κεφάλι και συγκεντρωμένο το νου στην καρδιά να επικαλείσαι τον Κύριο να σε βοηθήσει. Και όταν δοκιμάζει ακόμη πόνους στους ώμους και το κεφάλι να επιμένεις καρτερικά με θέρμη και ζέση καρδιάς!..



ΜΕΛΕΤΗΜΑ 22ον

Να μη ξεχνάμε ποτέ ότι «Η βασιλεία των Ουρανών ανήκει στους βιαστές και αυτοί την αρπάζουν». Γι’ αυτό η υπομονή και η καρτερία σ’ όλα είναι γεννήτρια των πόνων και του σώματος και της ψυχής. Ας δούμε τώρα τί λέγουν και άλλοι πατέρες.
Ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος: «Κάθησε κάτω μόνος σε σιωπή. Χαμήλωσε το κεφάλι σου. Κλείσε τα μάτια σου. Ανάπνεε ήρεμα και φαντάσου ότι βλέπεις μέσα της καρδιάς σου τα βάθη. Και με το ρυθμό της αναπνοής σου λέγε: «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησον με». Λέγε την επίκληση αυτή ελαφρά με τα χείλη σου ή καλύτερα με το μυαλό σου. Προσπάθησε να διώχνεις κάθε άλλη σκέψη και με υπομονή και ηρεμία προχώρει επαναλαμβάνοντας την συνεχώς.
Ο Άγ. Γρηγόριος Θεσ/νίκης συνιστώντας τη διδασκαλία της νοεράς προσευχής σ’ όλους τους συνανθρώπους μας, γράφει: «Δεν χρεωστούμε μόνο, σύμφωνα με τη θέληση του Θεού, να προσευχόμαστε ακατάπαυστα στο Όνομα του Κυρίου Ιησού, αλλά έχουμε υποχρέωση να τη φανερώνουμε και να τη διδάσκουμε στους συνανθρώπους μας, στον καθένα, είτε ρασοφόρος είναι αυτός είτε κοσμικός, εγγράμματος ή αγράμματος, άνδρας ή γυναίκα. Ακόμα και στα παιδιά πρέπει να τη διδάσκουμε και να εμπνέουμε σ’ όλους ζήλον γι’ αυτού του είδους τη νοερά Προσευχή. Έτσι εφαρμόζουμε στην πράξη το Γραφικό λόγιον: «Αδελφός υπό αδελφού βοηθούμενος ως πόλις οχυρά».
Διδάγματα από τους βίους των αγίων: Η ιστορία των βίων των αγίων της Εκκλησίας μας, ιδιαιτέρως εκείνων που κατανάλωσαν τη ζωή τους στην προσευχή- προσευχόμενοι συνεχώς οι ίδιοι, αλλά και διδάσκοντες τους άλλους πως να προσεύχονται- αποτελεί για μας φωτεινότατο οδηγό στο καθήκον της Προσευχής. Παραθέτουμε εδώ διδακτικά αποσπάσματα από τους βίους τριών αγίων μας, του Αγίου Σάββα, του Αγίου Αρσενίου και του Αγίου Αντωνίου.
Α) Ο Θείος Σάββας, όταν έβλεπε κάποιον που εγκατέλειψε τον κόσμον και έγινε μοναχός να έχει μάθει με ακρίβεια τους κανόνες της μοναχικής πολιτείας και να είναι ικανός να επιτηρεί το νου του και νικηφόρα να παλεύει με τους ενάντιους λογισμούς του, τότε μόνον χορηγούσε σ’ αυτόν κελλί στη Λαύρα. Βλέπεις, ότι ο Άγιος τη φυλακή του νου απαιτούσε από τους μαθητές του και τότε μόνον επέτρεπε να μένουν σε ιδιαίτερο κελλί.
Β) Ο θαυμαστός Αρσένιος επιθυμούσε τόσο πολύ τη σιωπή και απεχθανόταν τόσο πολύ την επίδειξη, ώστε σπανίως μιλούσε ακόμη και περί πνευματικών θεμάτων. Έκρυβε δε τον εαυτό του και μάζευε μέσα του το νου κι έτσι εύκολα υψωνόταν προς τον Θεόν αναπτερώνοντας τη διάνοια του.
Γ) Ο Μέγας Αντώνιος πρόσεχε να έχει πάντοτε νήφουσα την καρδιά του, γι’ αυτό και αξιώθηκε να έχει προορατικό χάρισμα. Γιατί σε προσέχουσα καρδιά ο Θεός εμφανίζεται «ωσάν φωτιά, που καθαρίζει, έπειτα δε σαν φως που λαμπρύνει το νου και θεόμορφον αυτόν απεργάζεται» κατά τον Ιωάννην της Κλίμακος.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 23ον

Περί νήψεως και προσευχής: Ο λογιώτατος και σοφώτατος υποδιάκονος Δαμασκηνός Στουδίτης έγραψε έναν υπέροχο λόγο για τους Μοναχούς περί νήψεως και προσευχής. Τον μεταφέρουμε όπως έχει:
«Προσεύχεσθε συνέχεια, χωρίς οργή και σκέψεις ξένες προς την προσευχή. Κάθε σκέψη, που χωρίζει από το Θεό, είναι του διαβόλου, ο οποίος, για να ξεγελάσει το νου και να τον απομακρύνει από το Θεό, λέει πολλά στην καρδιά: Και εντολές υπαγορεύει μέσα μας, αλλά και φαντάσματα λογικά και παράλογα δημιουργεί, που, όταν δεν προσέχουμε, μας κατακτούνε. Γιατί όλος ο αγώνας του διαβόλου αποβλέπει σε τούτο: Να ξεμοναχιάσει, σαν πρόβατο από το κοπάδι, το νου μας αποχωρίζοντας τον από τον Θεό, και να μας παρασύρει στις κοσμικές ηδονές.
Γι’ αυτό όλη η προσπάθεια της ψυχής πρέπει να στρέφεται στο να μη αποχωρίζεται ούτε στιγμή ο νους από τον Θεό! Να μη δικαιολογεί και να μη συμφωνεί με τους ακάθαρτους λογισμούς μήτε να προσέχει σ’ εκείνα, που ο παντομίμητος και δεξιοτέχνης ζωγράφος διάβολος παριστάνει μέσα στην καρδιά μας άλλοτε με εικόνες, άλλοτε με πρόσωπα, σχήματα και άλλους τρόπους. Αφού κάνει αυτά ο διάβολος, χάνεται ύστερα, και ο ταλαίπωρος άνθρωπος, άν και βρίσκεται στο ίδιο μέρος, ζει σε απάτες νομίζοντας πως βρίσκεται σε άλλους τόπους!.. Έχει την ψευδαίσθηση πως βλέπει καινούργια πράγματα, πως συνομιλεί με διάφορα πρόσωπα, πως εξουσιάζει πράγματα που είναι όλα τους αποτέλεσμα διαβολικής πλάνης!..
Επιβάλλεται λοιπόν να προστατεύετε τον εαυτό σας, να καθοδηγείτε και να χαλιναγωγείτε το νου σας, αλλά και κάθε σκέψη και κάθε ενέργεια διαβολική να την κολάζετε και τιμωρείτε με το Όνομα του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, που σώζει τον κόσμο από τις αμαρτίες. Όπου στέκεται το σώμα, εκεί άς βρίσκεται κι ο νους, που, όταν είναι προσηλωμένος στο Θεό, δεν αφήνει τίποτε άλλο να εισχωρήσει στην καρδιά!.. Όταν μάλιστα νιώθεις κάτι σαν μεσότοιχο ή φραγμό μέσα στην καρδιά σου, ομίλει μόνο προς τον Κύριο. Κι άν κάποτε ο διάβολος σου συναρπάσει το νου, μην αρχίσεις να τον σκέφτεσαι, γιατί η τέτοια συγκατάθεση των λογισμών σου θα υπολογισθεί σε βάρος σου κατά την ημέρα της κρίσεως ενώπιον του Κυρίου, τότε που ο Θεός θα κρίνει όλα τα κρυπτά των ανθρώπων! Είναι κλειστές οι πόρτες της Βασιλείας σ’ όποιον δεν τα καταφέρνει να δαμάσει σε τούτη τη ζωή τα πάθη του και δεν εκτελεί αγόγγυστα και με φόβο του Θεού τα όσα του παραγγέλλει ο πνευματικός του πατέρας. Το είπε και ο Κύριος: « Δεν ήρθα στον κόσμο για να κάνω το δικό μου θέλημα, αλλά το θέλημα του Πατρός, που γι’ αυτόν τον σκοπό μ’ έστειλε εδώ».
Κάθε άρνηση μας σε εγκόσμια αγαθά, όταν υποφέρουμε και υπομένουμε για τον Θεό, υπολογίζεται στο ενεργητικό μας κατά την ημέρα της κρίσεως και γινόμαστε τέκνα της Αναστάσεως και της αιώνιας ζωής!.. Μακάριος ο άνθρωπος, που υπομένει και νικάει στις δοκιμασίες των πειρασμών!.. Αυτός θα γίνει ναός του μεγάλου Βασιλέως Χριστού! Μέσα του θα κατοικήσει ο Κύριος και θα περπατήσει κάνοντας τον κατοικία Του! Έχοντας λοιπόν υπόψη τέτοιες επαγγελίες, παραιτηθείτε για πάντα από της γήινες απολαύσεις, και δοθείτε στον Κύριο και Θεό μας, γιατί έτσι μονάχα θα σας ευσπλαχνισθεί. Και μη ζητάτε τίποτε άλλο από τον Κύριο, παρά μόνον έλεος κατά την ημέρα της δόξας Του. Αρκεί αυτό. Κι όταν Του το ζητάμε με ταπεινή και συντριμμένη καρδιά, να λέτε από τα βάθη της ψυχής σας από το πρωί μέχρι το βράδυ- κι άν είναι δυνατό όλη τη νύχτα- το «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησον ημάς. Αμήν».
Σας παρακαλώ λοιπόν βιασθείτε. Βιασθείτε. Βιασθείτε, ξαναλέγω, πιέζοντας το νου σας μέχρι θανάτου! Για να πετύχετε αυτόν τον σκοπό είναι ανάγκη να στενοχωρηθείτε και να βιασθείτε πολύ, γιατί είναι στενός και γεμάτος στενοχώριες ο δρόμος που οδηγεί στη θύρα της αιώνιας ζωής, όπου μπαίνουν μόνον όσοι υποφέρουν βιάζοντας τον εαυτό τους. Μονάχα γι’ αυτούς είναι η Βασιλεία των Ουρανών.
Παρακαλώ λοιπόν μη αποχωρίζεσθε από τον Θεό, μην αποκρύνετε τις καρδιές σας απ’ Αυτόν. Παραμένετε κοντά Του και προφυλάγετε την καρδιά σας ενθυμούμενοι πάντα τον Κύριο Ιησού Χριστό. Αυτόν πάντα έχετε μέσα σας και τίποτε άλλο, ώσπου να ριζώσει στην καρδιά σας το Όνομα του Κυρίου, ώσπου να ολοκληρωθεί μέσα σας ο Χριστός!..
Και σας παρακαλώ, μην παύσετε ποτέ σας να λέτε την προσευχή αυτή! Γιατί άκουσα πολλούς από τους Αγίους Πατέρες να λένε: Τί μοναχός είν’ εκείνος, που έχει παύσει να λέει αυτήν την προσευχή; Για να είναι άξιος του σχήματος του οφείλει είτε τρώγει είτε πίνει είτε περπατεί είτε διακονεί, να λέει συνεχώς: «Κύριε Ιησού Χριστέ, Υιέ του Θεού, ελέησον με». Μόνον η θύμηση του Ονόματος του Κυρίου Ιησού Χριστού θα σε βοηθήσει να πολεμήσεις τον εχθρό, γιατί η βιαζομένη ψυχή όλα τα έχει ξεχωρίσει με τη βοήθεια της μνήμης του Κυρίου, είτε πονηρά είναι αυτά είτε αγαθά. Πρώτα τα κακά αποξενώνει από την καρδιά κι ύστερα ικετεύει και κάνει τα καλά. Καθήκον της μνήμης είναι να πολεμήσει τον Δράκοντα (δηλ. τον σατανά) και να τον ταπεινώσει. Ακόμη, της μνήμης δουλειά είναι να ελέγχει την αμαρτία μέσα μας και να την εξουδετερώνει. Να νικάει κάθε δύναμη του διαβόλου μέσα στην καρδιά μας τσακίζοντας την και ξεριζώνοντας την! Έτσι ο Κύριος Ιησούς Χριστός, όταν επικαλούμεθα το όνομα Του, κατεβαίνει ως τα βάθη της καρδιάς μας, για να ταπεινώσει τον δράκοντα, που βόσκει σ’ αυτήν και να σώσει την ψυχή δίνοντας της ζωή.
Λέγετε λοιπόν συνεχώς το Όνομα του Κυρίου Ιησού, ώσπου να καταπιεί η καρδιά τον Κύριο και ο Κύριος την καρδιά, και να γίνουν τα δύο ένα. Όμως για να γίνει αυτό, δεν είναι αρκετή ούτε μία ημέρα ούτε δύο αλλά πολύς χρόνος και καιρός. Χρειάζεται αγώνας μεγάλος και καιρός πολύς, ώσπου να εκβληθεί ο εχθρός και να εγκατασταθεί μέσα μας ο Χριστός. Και ο αγώνας αυτός δεν θα είναι πάλη προς αίμα και σάρκα, αλλά προς τα πονηρά πνεύματα, όπως λέει η Γραφή. Όσοι λοιπόν υποτάσσονται και φροντίζουν πάντα να ευχαριστούν τον Κύριον οφείλουν να ταπεινώνουν πάντοτε τους εαυτούς των και να τους υποβάλλουν σε θλίψεις, γιατί έτσι μόνο θα μετάσχουν στα αγαθά της μέλλουσας ζωής και της ατελεύτητης ανάπαυσης.
Σας παρακαλώ λοιπόν κάθε φορά, πριν φάτε, να προσεύχεσθε με ταπεινοφροσύνη. Δεν πρέπει αυτό να γίνεται με γέλια και αδιαφορία, γιατί ποιός είν’ εκείνος, που θα τολμήσει να γελάσει μπροστά στον Βασιλέα, χωρίς να προκαλέσει την αγανάκτηση Του και να επισύρει την τιμωρία;
Όταν ψάλλετε, να ψάλλετε με ηρεμία και μ’ όλη σας την καρδιά, για να γεύεται και εκείνη τα όσα λέτε και να νιώθετε εκείνα που λέτε ότι αναφέρονται στη δόξα του Χριστού! Τα λόγια σας να βγαίνουν με θέρμη κι όχι αποχαυνωμένα, για να παίρνουν μέρος στην αγρυπνία το σώμα κι ο νους κι έτσι ολόκληρη η ψυχή να προχωρεί στο δρόμο του Θεού. Ακόμη και πολυσύνθετα τροπάρια μή ψάλλετε, γιατί υπάρχει φόβος να παρασυρθείτε από τη μελωδία τους.
Όποιος θέλει να δει το φως το αληθινό, οφείλει να τηρεί όλα αυτά μέσα στην καρδιά του, τη γεμάτη σαρκικά πάθη και αχρεία μολύσματα. Να απαλλαγείς από κάθε αδυναμία, από θυμούς και ταραχές, από περισπασμούς και μνησικακίες και μη κατακρίνεις γενικά τους ανθρώπους. Και πρόσεχε να διατηρείς πάντοτε τη σκέψη σου και το νου σου καθαρά από σαρκικούς μολυσμούς. Στη ζωή σου φρόντιζε να είσαι πράος, ταπεινός και ήσυχος, κήρυκας και οπαδός της ειρήνης, εγκρατής στα φαγητά και στα ποτά και για κανένα λόγο να μη λείψει από τα χείλη σου η προσευχή!.. Για όλα αυτά έχε ως αρχή την αγάπη, που είναι το κεφάλαιο όλων των αρετών! Με αυτόν τον τρόπο θα κερδίσεις την αείφωτη και ατελεύτητη εκείνη ζωή, για την οποία εύχομαι σ’ όλους σας να την απολαύσετε με τη βοήθεια του Ιησού Χριστού του Κυρίου μας, του οποίου η δόξα και η δύναμις θα βασιλεύουν πάντοτε νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων. Αμήν».


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 24ον

Όλοι οι Άγιοι Πατέρες συμφωνούν ότι μαζί με την προσευχή απαραίτητη είναι και η προσοχή (=Νήψη). Όπως όποιος γεννηθεί τυφλός δεν βλέπει το φως του ηλίου, έτσι και όποιος δεν περπατάει με το φως της νήψεως δεν βλέπει σ’ όλο της το μεγαλείο τη Θεϊκή Χάρη ούτε και μπορεί να ελευθερωθεί από τα πονηρά και μισητά έργα και λόγια και έγνοιες. Αυτός και από τους άρχοντες του σκότους δεν θα μπορέσει να περάσει ελεύθερα μετά το θάνατο του.
Η προσοχή φέρνει παντοτινή γαλήνη στην καρδιά και, αφού την απαλλάξει από ανήσυχους λογισμούς, την κάνει ν’ αναπνέει πάντοτε τον Κύριο ημών Ιησούν Χριστόν και ικανή να καταπολεμάει τους εχθρούς της. Και όπως είναι αδύνατη η ζωή στη γη χωρίς τροφή, έτσι και χωρίς προφύλαξη, προσοχή και καθαρότητα της καρδιάς δεν μπορεί η ψυχή ν’ αποκτήσει χαρίσματα πνευματικά και ν΄αρέσει στον Θεό.
Άς ξέρουμε και τούτο, ότι εμείς και οι δαίμονες μαζί κάνουμε τις αμαρτίες: Οι άσαρκοι δαίμονες προξενούν με τους λογισμούς την αμαρτία, ενώ εμείς με τις πράξεις μας αμαρτάνουμε. Η προσευχή όμως τους κατακαίει και τους αφανίζει. Αυτή κόβει σαν με το μαχαίρι την πολυλογία, την ειρωνεία, τις κατακρίσεις και όλες τις ταπεινές επιθυμίες, γιατί δεν ανέχεται ούτε για μια στιγμή να μας αποστερήσει από τη γλυκύτητα της.
Την τελειότητα των Αγ. Πατέρων δεν μπορούμε να τη φτάσουμε όλοι μας, γιατί όλοι δεν έχουμε την ίδια προθυμία και δυνατότητα. Για τους τέλειους όλα είναι ευκολοκατόρθωτα. Αυτοί κατά τον πνευματικό νόμο σαββάτισαν, δηλ. δεν έκαναν καμμιά χειρωνακτική εργασία, αλλά ευχαριστιούνταν μόνο στο να μιλούν με τον Θεό τρεφόμενοι με θεϊκή τροφή.
Την προσευχή άλλοι Πατέρες μας λένε να τη λέμε ολόκληρη και άλλοι μισή. Όταν συνεχώς λέμε την ευχή, στην αρχή θα διαπιστώσει η καρδιά μας το κακό που θα φεύγει και μετά το καλό που θα γίνεται κτήμα της. Η προσευχή από τη στιγμή που θα κατέβει στην καρδιά νικάει το δράκοντα που μας σπρώχνει στις αμαρτίες και μας δίνει την αληθινή ζωή!.. Επίμενε λοιπόν στην αδιάκοπη επίκληση του Ονόματος του Κυρίου Ιησού, για να καταπιεί η καρδιά σου τον Κύριο και ο Κύριος την καρδιά σου, και να γίνουν τα δύο ένα. Ξέρε όμως πως το έργο αυτό δεν τελειώνει σε μια και δύο μέρες. Έχει ανάγκη από πολύ καιρό και μεγάλο αγώνα, για να διωχθεί ο εχθρός από την καρδιά μας και να κατοικήσει στη θέση του ο Κύριος.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 25ον

Όσο για τους αρχάριους, μπορούν άλλοτε να λένε ολόκληρη την ευχή κι άλλοτε ένα μέρος της, όπως: «Ιησού μου, ελέησον με». Όμως μέσα στην καρδιά μας πάντοτε. Έτσι πετυχαίνουμε τη θέρμη της καρδιάς και στη συνέχεια τα δάκρυα, με τα οποία η ψυχή δέχεται την ειρήνη των λογισμών. Τότε αποκτούμε την καθαρότητα του νου και μπορούμε να εξηγούμε τα μυστήρια του Θεού και να καταλαβαίνουμε τις θεϊκές αποκαλύψεις και τα σημεία… Το τέλος όλων αυτών είναι η αγάπη και ο θεϊκός πόθος για τον Κύριον Ιησούν.
Ο αρχάριος στην πνευματική ζωή μοιάζει με κείνον που περπατάει νύχτα στο σκοτάδι και δεν βλέπει που πηγαίνει. Ο μεσαίος μοιάζει με κείνον που περπατάει σε ξάστερη νύχτα. Τούτον θαμποφέγγουν τα αστέρια, αλλά πολλές φορές σκοντάφτει και πέφτει από τις πέτρες. Ο τρίτος μοιάζει με κείνον που περπατάει με ολόφωτο φεγγάρι. Όσο για τον τέλειο, αυτός μοιάζει με κείνον που περπατάει καταμεσήμερο με τον ήλιο και βλέπει καθαρά και διακρίνει τα εμπόδια και δεν σκοντάφτει. Ο τέλειος με υπερφυσική δύναμη αισθάνεται ελαφρό το σώμα του και φωτίζεται από το Άγιο Πνεύμα. Γι’ αυτό μερικοί από τους Αγ. Πατέρες πέρασαν ποτάμια και θάλασσες χωρίς να βραχούν. Περπάτησαν δρόμους μακρινούς σε λίγες στιγμές. Ενώ στέκονταν σε προσευχή, το σώμα τους ανέβαινε ψηλά. Άλλοι μέσα στην κάμινο του πυρός δεν καίγονταν.
Γι’ αυτό λοιπόν, αδελφοί μου, επειδή τέτοιας λογής αγαθά βρίσκονται μπροστά μας να τα αποκτήσουμε σ’ αυτόν εδώ τον κόσμο, άς μην αμελήσουμε να τα κατακτήσουμε με την πνευματική αυτή εργασία της νοεράς προσευχής.Κι άν θέλεις να μάθεις τον τρόπο, δεν έχεις παρά να μιμηθείς εκείνον που παίζει κιθάρα: Εκείνος γέρνει το κεφάλι του στο στήθος του και μετά αρχίζει να χτυπάει τις χορδές της με την πένα του έτσι αναγκάζει την κιθάρα να βγάζει μελωδία, η οποία κάνει τον κιθαρωδό να πηδάει από τη γλυκύτητα της.. Έτσι κάνε και συ, αδελφέ μου: Για κιθάρα έχε την καρδιά σου, για χορδές τις αισθήσεις σου και για πένα τη διάνοια, που με το λογιστικό κινεί την προσευχή προσεκτικά. Και επειδή η προσευχή είναι ενθύμηση του Θεού, φέρνει ανείπωτη ηδονή στην ψυχή και μας κάνει να βλέπουμε νοερά το Θείο Φώς. Αν όμως δεν κλείσουμε τις αισθήσεις του σώματος, δεν μπορούμε να δούμε ν’ αναβλύζει ορμητικά το νερό του Αγ. Πνεύματος, που, όταν κατοικήσει στην ψυχή, γεμίζει εσωτερικά τον άνθρωπο από θεϊκή δροσιά και πνεύμα και εξωτερικά ολόκληρο τον κάνει πύρινο.
Αλλά, κι όταν ο νους φωτισθεί και καθαρισθεί, αν δεν καταγίνεται συχνά με την προσευχή, αφήνοντας όλες τις φροντίδες του κόσμου, εύκολα πάλι σκοτίζεται. Μόνον όποιος ταίριαξε προσευχή και γνώση, προφυλάγει το νου του από παραστρατήματα. Μόνον αυτός δεν φοβάται κρότους ούτε βροντές ούτε χτύπους που προκαλούν οι δαίμονες. Και τούτο, γιατί η ψυχή του πληγώθηκε από το θείο έρωτα του Χριστού, που Τον ακολουθεί σαν αδελφό του.
Τέλος, αδελφέ μου, προσεύχεσαι καλά, όταν μετά την προσευχή ακολουθεί παντοτινή κατάνυξη και συντριβή της καρδιάς κι αγάπη προς τον πλησίον. Κάθε αντίθετο μ’ αυτά είναι ολοφάνερα πλάνη. Γιατί πρέπει να έχεις υπόψη σου ότι, όταν ο νους και η καρδιά αρχίσουν να νιώθουν την παρηγοριά του Αγ. Πνεύματος, τότε και ο σατανάς προσπαθεί να ελκύσει την ψυχή με κάποια γλυκοφανή αίσθηση.

ΜΕΛΕΤΗΜΑ 26ον

Ο Άγ. Ιω. Χρυσόστομος έγραψε σε κάποιον ηγούμενο περί προσευχή: «Ν’ αγωνίζεσαι μ’ όλες σου τις δυνάμεις να κρατάς το νου σου στενά δεμένο με τον Θεό. Ν’ αποφεύγεις τις συνομιλίες με τους αισχρούς λογισμούς και όλες τις πονηρές έννοιες, που ο σατανάς μπάζει στην καρδιά μας ξυπνώντας τα πάθη μας και φτιάχνοντας με τη φαντασία διάφορα πρόσωπα. Σ’ όποιον ο δαίμονας βρει ανοιχτή την πόρτα της καρδιάς του, μπαίνει μέσα και σχηματίζει τις ψυχολέθριες εικόνες του. Και ενώ βρίσκεται σε τόπο ερημικό, νομίζει ότι ζει και κινείται σε πόλεις και αγορές συνομιλώντας μ’ ανθρώπους και αποφασίζοντας πράγματα, που είναι γεννήματα της πλάνης του σατανά». Και συνεχίζει ο ίδιος: «Κάθε λογισμός που ξεμακραίνει το νου μας από τον Θεό προέρχεται απ’ το σατανά, που παρακινεί τάχα να κάνει καλά έργα, ν’ αγαπάει τον πλησίον, για να μας μακρύνει από τον Θεό. Γι΄αυτό και ο Αγ. Ιάκωβος ο Αδελφόθεος λέει: «Μακάριος είναι εκείνος που υπομένει τους πειρασμούς, γιατί, όταν βγει νικητής απ’ αυτή τη δοκιμασία, θα λάβει το στεφάνι της ζωής».
Μπορούμε να παλέψουμε νικηφόρα με την πονηρία των δαιμόνων, όταν είμαστε ταπεινοί, εγκρατείς, προσέχουμε και προσευχόμαστε… Και ο Άγ. Μακάριος γράφει: Το κυριώτερο και σπουδαιότερο μέλημα κάθε αγωνιστού Χριστιανού είναι να μπει στην καρδιά του και ν’ αρχίσει πόλεμο με το σατανά και να τον βγάλει από μέσα του. Έτσι αντιπαλεύοντας με τους πονηρούς λογισμούς γίνεται αδιάλλακτος εχθρός του. Αν όμως προσπαθεί εξωτερικά να φυλάγει μόνο το σώμα του από κάθε φθορά και πορνεία, ενώ από μέσα του αμαρτάνει με τις σκέψεις του ενώπιον του Θεού, σε τίποτε δεν ωφελείται κι άν ακόμη μένει παρθένος στο σώμα. «Καθένας που βλέπει λάγνα μια γυναίκα, ήδη την εμοίχευσε μέσα στην καρδιά του», είπε ο Κύριος. Υπάρχει πορνεία που γίνεται με το σώμα, όπως και πορνεία που γίνεται με την ψυχή, όταν ενώνεται με το σατανά. Ξέρε ότι της Θείας Χάριτος οι ενέργειες είναι ευκολοδιάκριτες και φανερές κι ότι ο δαίμονας, όσο κι αν μεταμορφωθεί, δεν μπορεί να πετύχει, γιατί οι ενέργειες της Θείας Χάριτος έχουν ως αποτέλεσμα την πραότητα, την ταπείνωση, την αποστροφή από τα εγκόσμια και την απονέκρωση των ηδονών και των παθών, πράγματα που μόνο η Θεία Χάρη μας χαρίζει. Του δαίμονα οι ενέργειες προκαλούν μέσα μας την κουφότητα, την υπερηφάνεια, τη δειλία και κάθε κακία. Από τα αποτελέσματα μπορείς να καταλάβεις αν το φως που νιώθεις μέσα σου είναι του Θεού ή του σατανά. Το κρασί στα μάτια μας μοιάζει με το ξύδι. Όμως στο στόμα μας η γεύση τους δείχνει τη διαφορά. Έτσι συμβαίνει και με τη ψυχή: Με τη δική της γεύση ξεχωρίζει πολύ καλά τα χαρίσματα του Αγ. Πνεύματος από τα δημιουργήματα του σατανά.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 27ον

Ο νους μας μόλις ξεκοπεί από τις σωματικές απολαύσεις, στρέφεται προς την ταιριαστή σ’ αυτόν νοερά τροφή, δηλαδή την ανάγνωση των Θείων Γραφών και την απόκτηση των αρετών, και ασχολείται με τη νοερά προσευχή. Τέχνασμα των φθονερών δαιμόνων είναι να καταπαύουν προς καιρόν τον νοητό πόλεμο. Μας φθονούν οι παγκάκιστοι για τις ωφέλειες και τις γνώσεις που κερδίζουμε, όταν πλησιάζουμε προς τον Θεό κερδίζοντας τον εναντίον τους πόλεμο. Γι’ αυτό αποσύρονται προς καιρόν με σκοπό να μας καταστήσουν αμέριμνους και ύστερα να επιπέσουν ξαφνικά εναντίον μας, για να μας παρασύρουν σε κάθε λογής αμαρτία. Εμείς όμως άς προσευχόμαστε παντοτινά με πολλή ταπείνωση σύμφωνα με το θέλημα του Κυρίου μας.
Δύο είναι τα φτερά, που μπορούν να υψώσουν τον άνθρωπο πάνω από τη γη: Η καθαρότητα και η απλότητα της καρδιάς. Πρέπει να είσαι απλός στις πράξεις σου και καθαρός στις σκέψεις σου και στα αισθήματα σου. Με την καθαρή καρδιά θ’ αναζητάς τον Θεό και με την απλότητα θα τον βρίσκεις και θα τον χαίρεσαι. Όταν θα έχεις απαλλαγεί από τις εσωτερικές κακίες και η ψυχή σου θα είναι ελεύθερη, όλα τα καλά έργα θα σου είναι εύκολα. Όταν σκοπός σου είναι η ευεργεσία των αδελφών σου και η εκτέλεση του Θείου Θελήματος, τότε η καρδιά σου θα πλημμυρίζει από εσωτερική χαρά, που μόνον η ελεύθερη από πάθη ψυχή την χαρίζει. Όταν η καρδιά σου είναι καθαρή, απ’ όλα μπορείς να ωφελείσαι και να διδάσκεσαι. Σ’ όλα τα δημιουργήματα θα βλέπεις τότε την άπειρη αγαθότητα του Θεού. Η καθαρή καρδιά περνάει εύκολα τις πύλες του ουρανού!…
Ο άνθρωπος κρίνει τα εξωτερικά πράγματα ανάλογα με τις εσωτερικές του διαθέσεις. Άν πράγματι υπάρχει στον κόσμο χαρά, μόνον ο αγαθός άνθρωπος την καταλαβαίνει. Κλήρος δε της πονηρής και ακάθαρτης καρδιάς είναι η λύπη και η στενοχώρια. Η Αγία Συγκλητική λέει: Όπως το πλοίο καταποντίζεται από δυό αιτίες – ή απ’ έξω, από τα κύματα της θάλασσας ή από μέσα εξαιτίας βλάβης της αντλίας του – έτσι και η ψυχή: Βλάπτεται και καταβυθίζεται ή απ’ έξω αντιλαμβανόμενη τα πράγματα με τις αισθήσεις της ή από μέσα, από τους κακούς λογισμούς και τα πάθη, που βρίσκονται μέσα στην καρδιά. Για τούτο είναι ανάγκη να προφυλάγει ο άνθρωπος τόσο τις αισθήσεις του από τα ηδονικά και βλαβερά πράγματα όσο και την καρδιά του από τους πονηρούς λογισμούς και τα πάθη.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 28ον

Όταν διατηρείς καθαρή την καρδιά σου, διατηρείς και τις αρετές. Επόμενο είναι τότε να φυλάγεσαι και από τα παρά φύση κακά. Τότε όσο περνάει ο καιρός με τη βοήθεια του γλυκύτατου Ιησού τόσο και θ’ ανεβαίνεις προς τα υπερφυσικά. Γιατί ανασκαλεύοντας με τη νοερά προσευχή θα βγάλεις το χώμα και τη στάχτη των παθών και των πονηρών λογισμών και προλήψεων από την καρδιά σου και θα ξεσκεπάσεις τον σπινθήρα της Θείας Χάριτος, πράγμα που θα σου φέρει ανείπωτη χαρά και θα σου προκαλέσει γλυκύτατα δάκρυα. Έπειτα σώριασε σ’ αυτόν για ξύλα και φρύγανα τις ζωοποιές εντολές του Κυρίου κι όλες τις επίκτητες αρετές σου και φύσηξε με μεγάλη όρεξη κι αγάπη. Θ’ ανάψει τότε μέσα στην καρδιά σου μια πρωτόγνωρη και υπερφυσική φλόγα, που η λάμψη της θα φωτίσει το νου σου και θα σου χαρίσει γνώσεις και ικανότητες.
Έτσι θα νιώσεις όλον τον εσωτερικό σου κόσμο να γίνεται ναός και κατοικία του Αγ. Πνεύματος και την καρδιά σου ιερό θυσιαστήριο και Αγία Τράπεζα. Το νου σου θα τον νιώσεις σαν ιερέα, τη θέλησή σου σαν θυσία και την προσευχή σου σαν ευωδιαστό άρωμα ν’ αναπέμπεται στον Θεό.
Κάποιος αδελφός ρώτησε κάποτε τον Αββά Αγάθωνα: Ποιό από τα δυό αξίζει περισσότερο, ο σωματικός κόπος ή η προφύλαξη του νου και της καρδιάς, κι εκείνος απάντησε: «Ο άνθρωπος μοιάζει με δένδρο. Ο σωματικός κόπος είναι τα φύλλα του δένδρου και η προφύλαξη του νου και της καρδιάς οι καρποί του. Επειδή δε είπε ο Κύριος «Κάθε δένδρο που δεν κάνει καλούς καρπούς πρέπει να κόβεται και να καίγεται», γίνεται φανερό ότι όλες οι προσπάθειες πρέπει ν’ αποβλέπουν στην παραγωγή καρπών, δηλαδή στην προφύλαξη του νου και της καρδιάς. Όμως έχουμε και την ανάγκη των φύλλων για σκέπη και καλλωπισμό αυτά είναι ο σωματικός κόπος.
Πόσο υπέροχα μίλησε ο Άγιος αυτός για όσους δεν προφυλάγουν το νου τους και την καρδιά τους και αρκούνται να υπερηφανεύονται για τις χειρωνακτικές δουλειές, λέγοντες ότι όποιος Χριστιανός ασχολείται μονάχα με τα πρακτικά πρέπει να ξεριζώνεται και να καίγεται!.. Φριχτή είναι, Πάτερ, η γνώμη σου γι’ αυτούς που δεν προφυλάγουν νου και καρδιά!… Εάν λοιπόν επιθυμείς ν’ αναδειχθείς νικητής των παθών σου, μπες μέσα στον εαυτό σου με την ευχή και τη βοήθεια του Θεού και, όταν φθάσεις στα βάθη της καρδιάς σου, ζήτησε να βρείς τους τρεις φοβερούς γίγαντες: Την ξεχασιά, την τεμπελιά και την άγνοια. Αυτά είναι τα μοναδικά στηρίγματα των νοητών εχθρών. Και απ’ αυτά φυτρώνουν και μεγαλώνουν στις ψυχές των φιληδόνων όλα τα πάθη της κακίας.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 29ον

Η προσευχή χωρίς την ταπείνωση είναι δώρο άδωρο. Η ταπείνωση είναι η στολή της Θεότητας. Γι’ αυτό χρειάζονται πολλοί κόποι και προσευχές για την απόκτηση της. Σ’ έναν άνθρωπο εύκολα μπορείς να βρείς μερικές αρετές, δύσκολα όμως θα μπορέσεις να μυρίσεις σ’ αυτόν μυρωδιά από ταπείνωση. Ο διάβολος παντού στις Αγ. Γραφές αποκαλείται ακάθαρτο πνεύμα, γιατί έβγαλε από μέσα του την ταπείνωση και αγάπησε την περηφάνεια. Εξάλλου, ποιά άλλη ακαθαρσία μπορεί να βγάλει ο άυλος και ασώματος διάβολος για να ονομασθεί απ’ αυτή ακάθαρτος; Φανερό λοιπόν γίνεται ότι για την υπερηφάνεια του ονομάσθηκε ακάθαρτο πνεύμα και από καθαρός και φωτεινός άγγελος έγινε ακάθαρτος. «Από τον Θεό υπολογίζεται ακάθαρτος όποιος υψηλοφρονεί», λέει η Αγ. Γραφή. Γιατί πρώτη αμαρτία είναι η περηφάνεια. Απ’ αυτή ξέπεσαν οι Πρωτόπλαστοι. Περήφανος ήταν κι ο Φαραώ που έλεγε στο Μωϋσή: Τον Θεό σου δεν τον ξέρω και τους Ισραηλίτες δε θα επιτρέψω να φύγουν από την Αίγυπτο. Την ταπεινοφροσύνη μας τη διδάσκει ο Χριστός, την πραότητα ο Δαβίδ, και ο Πέτρος μας λέγει να κλαίμε με δάκρυα ζητώντας συγχώρεση για τ’ αμαρτήματα, που έχουμε κάνει.
Όσοι θέλουν ν’ αρέσουν στον Θεό, οφείλουν να ταπεινώνουν τον εαυτό τους ολόψυχα. Να πιστεύουν ότι είναι κατώτεροι απ’ όλους τους άλλους ανθρώπους και να υποβάλλονται σε θλίψεις και στενοχώριες, γιατί έτσι μόνο θ’ απολαύσουν τα μέλλοντα αγαθά στην αιώνια ανάπαυση. Σας ικετεύω λοιπόν, αδελφοί μου, πριν βάλετε μπουκιά στο στόμα σας, πρώτα να προσεύχεσθε στον Θεό και μετά ν’ αρχίζετε να τρώτε, μας συμβουλεύει ο Ι. Χρυσόστομος. Για την προφύλαξη της γλώσσας σου κλείνε το στόμα σου και μη λες τίποτε, πριν το σκεφθείς καλά. Για την προφύλαξη της ψυχής σου να κλείνεις στα ακάθαρτα πνεύματα την εσωτερική θύρα της καρδιάς σου και να σιωπάς μη σκεπτόμενος τίποτε άλλο από τη γαληνοφόρα ευχή.


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 30ον

Την ψυχήν μας εξαγνίζουν τα παρακάτω:
Α) Η συχνή ανάγνωση των Θείων Γραφών και των κατανυκτικών λόγων των Αγίων Πατέρων,
Β) Η συνεχής ενθύμηση της φοβεράς κρίσεως του Θεού. Πρέπει να θυμόμαστε ότι μετά το χωρισμό της ψυχής από το σώμα θα συναντήσουμε τις τρομερές δυνάμεις, που θα μας ελέγξουν για όσα κακά πράξαμε σ’ αυτή τη ζωή…
Γ) Μη βγάζεις ποτέ από το νου σου την απόφαση που μέλλει να λάβει ο φοβερός και δίκαιος Κριτής για κείνους που θα βάλει αριστερά Του και
Δ) Καλό είναι να θυμάσαι και τα μεγάλα βάσανα των ανθρώπων γύρω μας και να τους συμπονείς, γιατί έτσι μαλακώνει η σκληρή ψυχή και γνωρίζει την κακή της κατάσταση.
Πολύ μεγάλο αγαθό μας δώρισεν ο Θεός δίνοντας μας τη συνείδηση, γιατί η συνείδηση βοηθεί πολύ στο καλόν εκείνον που την ακούει. Ο Αββάς Αγάθων είπεν ότι πρέπει ο μοναχός να μη δώσει το δικαίωμα στη συνείδηση του να τον κατηγορήσει για οτιδήποτε. Οι παλαίοι έλεγαν ότι η ψυχή είναι σαν την πηγή, που, όταν την ανοίγεις καθαρίζεται, ενώ, όταν την σκεπάζεις με χώματα, χάνεται. Νομίζω ότι λέγοντας ψυχή εννοούσαν την συνείδηση, που όποιος την ακούει την κάνει καθαρή σαν το κρύσταλλο, ενώ όποιος δεν της δίνει σημασία την κάνει μαύρη και σκοτεινή!.
Μην ατιμάσεις ποτέ τη συνείδηση σου! Σε συμβουλεύει άριστα πάντα και για κάθε τι σου δίνει γνώμη θεϊκή και αγγελική!. Αυτή ελευθερώνει την καρδιά απ’ όλα τα μολύσματα και μας κάνει ικανούς με θάρρος να παρουσιαστούμε στο φοβερό κριτήριο. Αν θέλεις τη σωτηρία σου, φρόντισε ν’ ακούς τη συνείδηση σου. Κάνε πάντα όσα σου λέγει και θα δεις μεγάλη ωφέλεια. Του καθενός μας τα κρυφά τα γνωρίζει ο Θεός και η συνείδηση του. Εκείνος που δεν ακούει τη φωνή της συνείδησής του, ούτε προσπάθεια καταβάλλει να γίνει ενάρετος…
Η συνείδηση είναι το φυσικό βιβλίο – χαρισμένο από το Θεό – κι όποιος το διαβάζει, εκτελώντας τα όσα γράφει, μαθαίνει μόνος του πόσο ο Θεός ενδιαφέρεται για τη σωτηρία μας. Η συνείδηση γίνεται αγαθή με την προσευχή. Και η προσευχή γίνεται καθαρή με τη συνείδηση. Και τα δυό εξαρτώνται το ένα από το άλλο, γιατί έτσι είναι φτιαγμένα από το Θεό.
Όταν ο Θεός έκανε τον άνθρωπο, φύτευσε μέσα του κι ένα θεϊκό λογισμό, φωτεινό σαν σπινθήρα, για να του φωτίζει το νου και να τον κάνει να ξεχωρίζει το καλό από το κακό. Αυτό είναι η συνείδηση, που υπάρχει σ’ όλους μας. Η συνείδηση δόθηκε πριν ακόμη δοθεί ο γραπτός Νόμος, για να διαπιστώνουν οι Πατριάρχες σαν τον Ισαάκ και όλοι οι δίκαιοι ότι υπάρχει Θεός, που πρέπει να τον ευχαριστούν. Και όταν αυτή καταχωνιάστηκε από τους ανθρώπους με τις αμαρτίες και τις παραβάσεις, ο Θεός έδωσε τον γραπτό Νόμο με το Μωϋσή. Μας έστειλε τους προφήτες κι ύστερα τον Σωτήρα Χριστό, για να την ξεσκεπάσει και την αναστήσει ξαναδίνοντας τον παραχωμένο σπινθήρα με τη διδασκαλία Του για τη φύλαξη των θεϊκών εντολών.
Φύλαξε πάντα τη συνείδηση του καθαρή σαν καθρέπτη. Φρόντιζε πάντα για τη σωτηρία της ψυχής σου κόβοντας τις αμαρτωλές επιθυμίες σου. Δείξε υποταγή και υπακοή τέλεια στη συνείδηση σου μέχρι το τέλος της ζωής σου. Αυτό αρκεί για τη σωτηρία σου!


ΜΕΛΕΤΗΜΑ 31ον

Πρέπει να ξέρεις, αδελφέ μου, ότι η ειρήνη που γαληνεύει την ψυχή από τα διάφορα πάθη και μας κάνει να ζούμε ειρηνικά με τους συνανθρώπους μας γίνεται και μητέρα της Θείας Χάριτος και τη γεννάει ύστερα μέσα μας. Γιατί η ψυχή, που δεν ηρεμεί και μάχεται τους άλλους ανθρώπους, δεν είναι δυνατό να γίνει άξια για τη Θεία Χάρη.
Η ύψιστη πνευματική χαρά γίνεται κτήμα μας, όταν αποκτήσουμε ευεξία πνεύματος και σώματος. Το πνεύμα αποκτά τέλεια ευεξία, όταν τρέφεται από τους καρπούς του Αγ. Πνεύματος, που είναι: Αγάπη, χαρά, ειρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, αγαθοσύνη, πίστη, πραότητα και εγκράτεια. Το σώμα αποκτά ευεξία εξ επιδράσεως από την ευεξία του πνεύματος, γιατί πνεύμα και σώμα αλληλοεξαρτώνται και επιδρά το ένα στο άλλο. Η πνευματική χαρά εκδηλώνεται στην ψυχή, όταν αυτή ενωθεί με τον Θεό και λάβει τις θείες δωρεές και τα πνευματικά χαρίσματα.
Τέλος η καθαρή και υψηλοτάτη χαρά πηγάζει από την αγάπη του Θεού! Ο Θεός δίνει σ’ εμάς τη χαρά της αγάπης! Και η χαρά δεν έχει όρια, γιατί είναι άπειρη!.. Όταν έτσι ικανοποιήσουμε την επιθυμία της χαράς, εξασφαλίζουμε και τη μακαριότητα κοντά στο Χριστό. Όμως η υψίστη πνευματική χαρά χορηγείται κυρίως με την προσευχή. Και για να την απολαύσουμε πρέπει συνέχεια να προσευχόμαστε!..