Κωνστανίνος Παλαιολόγος - Πολιορκία και 'Aλωση της Κωνσταντινουπόλεως

Γουσταύου Σλουμβερζέ

Εκδ. Ρηγόπουλου,Θεσσαλονίκη 1991 ( Α΄έκδ. Αθήναι 1914),
σελ.
358-366

Περί δε των περιστατικών του θανάτου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου αι σύγχρονοι διηγήσεις διαφέρουσιν απ' αλλήλων. Οι θρύλοι αντικατέστησαν την αλήθειαν, ήτις μένει αμφίβολος. Ουδείς των ιστορικών της πολιορκίας παρέστη εις τον θάνατον αυτού. Ο πιστός Φραντζής, όστις είχεν ακολουθήσει αυτόν μέχρι της δραματικής εκείνης ιππηλασίας ανά το μήκος τοΰ τείχους, ης αφήκεν εις ημάς την συγκινητικήν αναμνησιν, λέγει ρητώς, ότι την εσχάτην εκείνην ώραν δεν ευρίσκετο πλησίον του αγαπητού ηγεμόνος, αλλ' ήτο μακράν, εντεταλμένος αποστολήν τίνα, όπως επιθεώρηση άλλο μέρος της Αμύνης (1). Ο δε Κριτόβουλος λέγει, καθ' α είδομεν, ότι ο βασιλεύς έπεσε πλησίον της πυλίδος, ήτις εχρησίμευσεν εις την αποχώρηοιν του Ιουστινιάνη (2). Λεονάρδος ο Χίος μαρτυρεί, ότι κατερρίφθη χαμαί υπό γενίτσαρου, ανηγέρθη και έπειτα επλήγη εκ νέου θανασίμως πλέον (3). Ο Μοντάλδος ποιείται λόγον περί δυο διαφόρων φημών διαδοθεισών τότε. Τούτων η μεν ελεγεν, ότι κατεπατήθη εν τη συγχύσει των φευγόντων, η δε άλλη, ότι Τούρκός τις απέκοψεν αυτού την κεφαλήν (4). Ο Ρικκέριος μαρτυρεί ομοίως, ότι κατεπατήθη υπό του πλήθους των φυγάδων (5). Ο Φίλελφος διηγείται, ότι ώρμησε, πλήσσων δεξιά και αριστερά και φονεύων πάντας τους ευρεθέντας προ αυτού, εν ω έπιπτε (6). Κατά τον Πούσκουλον αγωνιζόμενος προς τους γενιτσάρους «κατ' αυτό το πρόχωμα (7) », εφόνευσε τρεις, είτα δ' εφονεύθη και αυτός υπό δεινού πλήγματος ξίφους, και η κεφαλή αυτού απετμήθη και απήχθη υπό τίνος γινώσκοντος αυτόν και εκομίσβη εις τον Μωάμεθ, όστις επλήρωσε την επηγγελμένην αμοιβήν (8). Ο Δούκας αφηγείται, ότι δυο Τούρκοι διημφισβήτησαν προς αλλήλους την τιμήν του φόνου του Κωνσταντίνου και της αποκομίσεως της κεφαλής αυτού και ότι αύτη ανεγνωρίσθη υπό των πιστών αυτού, εν οις και ο μέγας δουξ Λουκάς Νοταράς, και προσηλώθη επί κίονος του Αύγουσταίου, επειδή δ' εξεδάρη, και το δέρμα πληρωθέν δι' αχύρων επομπεύθη κατά διαταγήν του σουλτάνου ανά την Περσίαν και την Αραβίαν και παρά τοις άλλοις Τούρκοις (9). Ο Μοντάλδος προσθέτει, ότι η περιπλανώμενη εκείνη κεφαλή εστάλη εις τον πασσάν της Βαβυλωνίας, συνοδευομένη υπό τεσσαράκοντα νεανιών και τεσσαράκοντα παρθένων αιχμαλώτων, του Μωάμεθ διατάξαντος την παράδοξον εκείνην διαπόμπευσιν, όπως αγγείλη ανά πάσαν την Ασίαν τον θρίαμβον της ημισελήνου (10).
Ιδού η διατύπωσις του Πολωνού γενίτσαρου· «Ο Κωνσταντίνος ηγωνίσθη γενναίως, και τέλος έπεσε, φονευθείς υπό γενιτσάρου, όστις, αφ' ου πρώτον απέκοψε την κεφαλήν αυτού, μεταβάς έρριψεν αυτήν εις τους πόδας του σουλτάνου, λέγων «Ευτυχισμένε σουλτάνε, ιδού η κεφαλή του φοβερωτάτου των εχθρών σου». Ο σουλτάνος, στραφείς προς τίνα αιχμάλωτον επιφανή, καλούμενον Ανδρέαν, ηρώτησεν αυτόν, αν εγίνωσκε τίνος ήτο η κεφαλή εκείνη. « Είνε του αυθέντου ημών, του βασιλέως», απήντησεν ο Έλλην, ολολύζων. Ο Μωάμεθ αντήμειψε τον γενίτσαρον τον καλούμενον Σαφαλέρ, δους εις αυτόν την διοίκησιν του Αϊδινίου εν τη Ανατολή».
Η δε πιθανωτάτη των διηγήσεων είνε εκείνη, καθ'ην , του σουλτάνου μαθόντος αμέσως μετά τον θρίαμβον τα κατά την τύχην του αυτοκράτορος, ανεγνωρίσθη μετά μακράς έρευνας το πτώμα τούτου εκ των πέδιλων των εχόντων χρυσούς αετούς, και κατά διαταγήν του Μωάμεθ η κεφαλή, κοπείσα και πλυθείσα, επεδείχθη εις τους πρωτεύοντας των αιχμαλώτων, αναγνωρισάντων αυτήν μετά συγκινήσεως αφάτου.
Μετά την εις τον περίβολον εισπέλασιν των πολεμίων, λέγει ο κ. Pears, οι τελευταίοι αμύντορες ευρέθησαν εμπερικεκλεισμένοι εν αύτω ως εν μυάγρα. Η μόνη αυτών έξοδος η μείνασα ελευθέρα, ίνα καταφύγωσιν εις την πόλιν, ήτο η μικρά πυλίς, δι' ης είχεν αποσυρθεί ο Ιωάννης Ιουστινιάνης. Η μεγάλη πύλη του Αγίου Ρωμανού, η πύλη της εφόδου, έμεινεν ακόμη κεκλεισμένη. Παμμεγέθης σωρός πτωμάτων Ελλήνων και Ιταλών απέκλειεν αυτήν και παρεκώλυε πάσαν απόδρασιν. Ο αρχιεπίσκοπος Λεονάρδος λέγει, ότι περίπου οκτακόσιοι των πολιορκουμένων, Έλληνες τε και Λατίνοι, έπεσον εν εκείνω τω μέρει. Η εσχάτη ήττα των τελευταίων επιζησάντων εκ του θαρραλέου στίφους του Ιουστινιάνη επερατώθη υπό σώματος γενιτσάρων, εισπελασάντων εις τον περίβολον άνωθεν του σταυρώματος. Συνετεταγμένοι δίκην φάλαγγος συμφώνων προς αυτήν την εκφρασιν τοϋ Λεονάρδου, εσάρωσαν τα πάντα ενώπιον εαυτών. Χάρις εις την άριθμητικήν αυτών υπεροχήν ηδυνήθησαν μετά της μεγίστης ευκολίας να θυσιάσωσιν άπαντας εκείνους τους πολιορκουμένους όσοι δεν είχον κατορθώσει ακόμη να εισέλθωσιν εις την πόλιν. Το μέγα τείχος το κατεστραμμένον κατά μέγα μέρος, εγκαταλειφθέν υπό των τελευταίων αυτού προμάχων, ουδαμώς πλέον παρεκώλυε αυτούς. Και αυτή δε η πύλη του Αγίου Ρωμανού εξεβιάσθη τέλος, ανοιχθείσα πλέον διάπλατα. Ουδεμίαν πλέον παρείχε δυσκολίαν η εις την πόλιν είσοδος. Στίφος Τούρκων στρατιωτών έσπευσεν εις την πύλην της Αδριανουπολεως, και ανέωξε και αυτήν έσωθεν. Από της στιγμής εκείνης η Κωνσταντινούπολις ήτο παραδεδομένη εις τους Τούρκους.
Ότε ο λαμπρός ήλιος άκτινοβόλου ημέρας του ανατολικού Μαίου ανέτειλεν επί της πενθίμου εκείνης και μεγαλοπρεπούς άμα σκηνής (11) , ο σουλτάνος Μωάμεθ ηδυνήθη αίφνης να συνίδη, ότι ο κολοσσιαίος αγών της δαιμόνιας αυτού νεότητος είχε τέλος περανθή. Ό τι είκοσι πολιορκίαι επιχειρηθείσαι υπό πλείστων όσων λαών της οικουμένης δεν είχον δυνηθή να επιτύχωσιν επί δυο αιώνας, είχε συντελέσει Εκείνος δια της ιδίας δραστηριότητος, της καρτερίας και του αδαμάστου ζήλου των στρατιών αυτού, ιδίως δε δια του θαυμασίου αυτού πυροβολικού. Τώρα είχεν υποδεδουλωμένην προ αυτού την αγέρωχον εκείνην πόλιν, την επί αιώνας βασιλεύουσαν των χριστιανικών πόλεων της Ανατολής, ήτις ανέκαθεν αντετάσσετο νικηφόρος εις τον ακοίμητον πόθον των απειραρίθμων υιών του προφήτου. Πως να παραστήσωμεν την άφθαστον χαράν την καταλαβούσαν την ώραν εκείνην την καρδίαν του υπέρτατου εκείνου μονάρχου, του ήγεμόνος εκείνου του έχοντος μόλις είκοσι και δυο ετών ηλικίαν, όστις ηγείτο της ισχυρότατης εν εκείνοις τοις χρόνοις στραιάς, ήτις προ μικρού είχεν εκπορθήσει μετά πολιορκίαν πρωτοφανή την μεγίστην, την πλουσιωτάτην πόλιν του μεσούντος δεκάτου πέμπτου αιώνος; Έφιππος, σκιαζόμενος υπό της μεγάλης αυτού σημαίας (11) , περιβαλλόμενος υπό των σημάτων του χαλιφάτου, παρέστη ο Μωάμεθ επί μακρόν μετ ' ευλόγου υπερηφάνειας εις την είσοδον των μεγαλοπρεπών και γραφικών εκείνων στιφών, άτινα πλέον δια πάντων των ρηγμάτων και απασών των πυλών εισεχέοντο δίκην χειμάρρου ανεξάντλητου εις την ήττημένην πόλιν.
Βεβαίως, λέγει και πάλιν ο κ. Pears, τα δυο μοιραία επεισόδια τα επαγαγόντα την εσχάτην ώραν της δραματικής εκείνης πτώσεως της βασιλευούσης υπήρξαν ο κατά την Κερκόπορταν αιφνιδιασμός και ο απελπισμός, ον ενέσπειραν εις τους τελευταίους εξηντλημένους προμάχους το τραύμα και η κατηναγκασμένη υποχώρησις του κεχαρισμένου εις αυτούς ήρωος Ιωάννου Ιουστινιάνη. Το δε υπέρ πάντα κρίσιμον επεισόδιον υπήρξεν ο θάνατος του βασιλέως, αγωνιζομένου μέχρι τελευταίας πνοής υπό την μεγάλην πύλην της πόλεως, ήτις, φευ, δεν ήτο θεοφύλακτος πλέον.
Αλλ' επανέλθωμεν και πάλιν εις τα του μεγαλείου θανάτου του τελευταίου των διαδόχων Κωνσταντίνου του μεγάλου. Η μαρτυρία του Δούκα περί της ταριχεύσεως ή μάλλον δι' αχύρων πληρώσεως της κεφαλής του αυτοκράτορος και πομπεύσεως αυτής ανά τας πόλεις της Ασίας επιβεβαιούται πως υπό της άλλης εκείνης διηγήσεως του Μοσχοβίτου, καθ' ην γραφεύς τις εκόμισεν εις τον σουλτάνον την κεφαλήν του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ούτος δε, αφ' ου πρώτον εβεβαιώθη, ότι η κεφαλή εκείνη ήτο πράγματι η του αυτοκράτορας, ησπάσθη αυτήν και επειτ ' απέστειλεν εις τον πατριάρχην. Τότε δ' ενεκλείσθη εν αγγείω αργυρώ και ετάφη υπό την αγίαν τράπεζαν της Αγίας Σοφίας (12) , εν ω το σώμα μετηνέχθη νύκτωρ εις τον Γαλατάν, οπού και ετάφη. Ταύτα δε περίπου λέγει η διήγησις του Πουσκούλου, ην παρέθηκ ' ανωτέρω. Υπεδείχθησαν δε και άλλοι τόποι, οπού λέγεται ταφείς αφανώς ο τελευταίος αυτοκράτωρ των Ελλήνων, αλλά ταύτα πάντα είνε απλοί θρύλοι, ουδεμίαν έχοντες άξιαν λόγου βάσιν, καθ' «ουδέ ο θρύλος εκείνος, καθ' ον ο ατυχής βασιλεύς, εκφυγών τον θάνατον, έζησε περιπλανώμενος επί πολλά ακόμη έτη.
Ουδεμία των διηγήσεων τούτων δύναται να θεωρηθή αξία πίστεως. Ο Βάρβαρος μετά της συνήθους αυτώ ειλικρίνειας, οσάκις δεν πρόκειται περί των Γενουηνσίων, λέγει απλώς ταϋτα· «Περί της τύχης του αυτοκράτορος δεν κατωρθώθη να γνωσθή τι, αν έζησεν ή απέθανεν, αλλά τίνες λέγουσιν, ότι ευρέθη μεταξύ των νεκρών, ελέχθη δε, ότι κατεπατήθη και εξέπνευσε κατά την εισόρμησιν των Τούρκων εις την πύλην του Αγίου Ρωμανού (13). Ο δε Φραντζής, όστις, καθ'α ο Βάρβαρος, ευρίσκετο την ώραν εκείνην εν τη πόλει, μαρτυρεί, ότι μετά την άλωσιν της πόλεως ο σουλτάνος διέταξε δραστηρίαν έρευναν αν ο βασιλεύς έζη ή ήτο νεκρός, ότι απεστάλησαν άνδρες, όπως ανεύρωσιν αυτόν μεταξύ της σωρείας των πτωμάτων Χριστιανών και Τούρκων και ότι μάλιστα επλύθησαν πλείσται όσαι κεφαλαί χωρίς τις να δυνηθή νἀναγνωρίη την του αυτοκράτορος, αλλ' ότι τέλος ανεκαλύφθη πτώμα φέρον αετούς χρυσούς επί των πεδίλων ή περικνημίδων κατά το έθος των αυτοκρατόρων και ότι ο σουλτάνος εχάρη μεγάλως επί τω αγγέλματι τούτο και διέταξε να παραδοθή ο νεκρός εις τους Χριστιανούς, όπως ταφή μετά τιμών βασιλικών (14).
Ο Φραντζής, όστις θρηνεί τον προσφιλή αυτοκράτορα μετά θλίψεως ανυπόκριτου και εξυμνεί τας άρετάς αυτού και την αγαθότητα, δεν λέγει, ότι είδε το πτώμα αυτού, και ουδέν διηγείται περί επιδείξεως της κεφαλής εις τον σουλτάνον και αναγνωρίσεως αυτής υπό του μεγάλου δουκός Λουκά Νοταρά, καθ' α μαρτυρεί ο Δούκας (15). Ο δε Τετάλδης εκφράζεται ως έξης· «Τινές λέγουσιν, ὅτι ἀπέκοψαν τήν κεφαλήν αὐτοῦ, ἄλλοι δε, ὅτι ἀπέθανε παρά τήν πύλην, διαλογιζόμενος νά ἐξέλθη ἐξ αὐτῆς ». Αμφότεραι αύται αι διηγήσεις δυνατόν να εινε αληθείς. Ο Μοντάλδος λέγει, ότι ουδείς είδε πίπτοντα τον βασιλέα, ότι ηγνοείτο, αν απέθανεν αποπνιχθείς ή σφαγείς και ότι αργότερον, ότε ο σουλτάνος εξέφρασε την ζωηράν επιθυμίαν να ιδή τον νεκρόν αυτού, επομπεύθη εν Κωνσταντινουπόλει επί δόρατος η υποτιθεμένη κεφαλή αυτού, ήτις ίσως δεν ήτο ασφαλώς η του αυτοκράτορος, και εστάλη έπειτα εις τας επαρχίας μετά της αξιοθρήνου συνοδίας, περί ης έγεινε λόγος ανωτέρω.
Η δε πιθανωτάτη διήγησις, καθ' α λέγει ο κ. Α. Morttmann, είνε, ότι ο βασιλεύς, διάτρητος υπό τραυμάτων και αδιάγνωστος, ευρέθη μετά τρεις ημέρας υποκάτωθεν άλλων πτωμάτων συνεσωρευμένων και ανεγνωρίσθη μόνον εκ των πορφυρών αυτού πεδίλων. Θρύλος δε τις ιδιαζόντως διδακτικός διηγείται, ότι ο σουλτάνος επί τη θέα του νεκρού του αυτοκράτορος ηρώτησε τους γενιτσάρους αυτού υπό τίνος αυτών είχε φονευθή, όπως δυνηθή ανταμείψη αυτόν. Ότε δε τις Αιθίοψ είπεν «Εγώ τον εφόνευσα », ο σουλτάνος διέταξε πάραυτα να θανατωθή. Κατά τοιούτον τρόπον προσιδιάζοντα αυτώ ηθέλησε να χαρακτηρίσει εαυτόν επισήμως ως τον διάδοχον του βασιλέως του Βυζαντίου και τιμωρήση τον χύσαντα το αίμα του νομίμου κυριάρχου (16).
Περίεργος δε είνε η διήγησις του Σλαβονικού χρονικού. Κατά ταύτην ο σουλτάνος είχεν ερωτήσει πάντας περί της τύχης του βασιλέως. Εν ω δε μετέβαινεν εις την ακρόπολιν, εξερχόμενος εκ της Αγίας Σοφίας, στρατιώτης Σέρβος, φέρων κεφαλήν κεκομμένην, παρουσίασεν αυτήν εις αυτόν, κραυγάζων μεγάλη τη φωνή «Ένδοξε αυθέντα, αιωνία έστω η ευτυχία σου· ιδού η κεφαλή του τσάρου Κωνσταντίνου». Η ίππηλασία εσταμάτησεν. Ο μέγας δουξ Νοταράς και άλλα μέλη της ελληνικής αριστοκρατίας εκλήθησαν εν τάχει, και ανεγνώρισαν εν μέσω ολολυγμών την κεφαλήν του ιδίου δεσπότου. Ο Σέρβος ήγαγε τινας αξιωματικούς του σουλτάνου εις το πτώμα, όπερ είχεν αποκεφαλίσει. ' Ητο πράγματι το του βασιλέως. Έφερεν ακόμη πέδιλα πορφυρά, φέροντα κεντημένον τον δικέφαλον αύτοκρατορικον αετόν. Έκειτο επί της πλατείας ήτις λέγεται σήμερον Σαντζακντάρ Γιοκουσάρ. Ο σουλτάνος διέταξε να εκτεθή η έξαιμος κεφαλή μέχρι της εσπέρας επί τινός κίονος εκ πορφυρίτου · απέναντι του αυτοκρατορικού ανακτόρου, έπειτα δε την αυτήν ημέραν επέτρεψεν, όπως ο ελληνικός κλήρος θάψη τον νεκρόν μετά των προσηκουσών εις το αξίωμα αυτού τιμών. Όπως δε καταδείξη έτι μάλλον την εκτίμησιν ην έτρεφε προς τον ατυχή ηγεμόνα, διέταξεν, ίνα το έλαιον το προωρισμένον δια την λυχνίαν, ήτις έμελλε να καίη επί του σεπτού εκείνου τάφου, παρέχηται δαπάναις του ιδίου εαυτού ταμείου. Θρυλείται δε, ότι ο τάφος ούτος είνε εκείνος, ον βλέπομεν ακόμη σήμερον εν τοις περιχώροις του Βεφά Τζαμιού. Εν τω τόπω εκείνω υπό πυκνήν σκιάν οι επιτόπιοι οδηγοί, καραδοκούντες αμοιβήν τίνα, εδείκνυον ακόμη προ είκοσι μόλις ετών εις τους περιηγητάς πλάκα λιθίνην, καλύπτουσαν, καθ' α έλεγον, τα ένδοξα λείψανα του τελευταίου αυτοκράτορος των Ελλήνων, και ο μικρός λύχνος ο ανημμένος εκεί πλησίον εξηκολούθει ακόμη διατηρούμενος δαπάναις του σουλτάνου (17).
ʼπασαι αύται αι κατά το μάλλον και ήττον θρυλώδεις διηγήσεις περί των περιστατικών και του τόπου της ταφής του ηρωικού βασιλέως είνε ακόμη ζωνταναί εν ταις καρδίαις απάντων των Ελλήνων. Αλλ' ο περί τω ν συγκινητικωτάτων άλλως θρύλων τούτων λόγος ήθελε παρασύρει ημάς απώτερον του δέοντος. Ακόμη και την σήμερον εν τη έτι δεδουλωμένη Κωνσταντινούπολη οι οδηγοί δεικνύουσιν εις τους επισκέπτας τον μυστηριώδη τάφον του ενδόξου ηττημένου. Ουδείς χρονογράφος σύγχρονος ή μεταγενέστερος μνημονεύει της θέσεως αυτού μετά βεβαιότητος. Πάντως δε, αν αυτή ητο γνωστή, οι Έλλ ηνες ήθελον διατηρήσει την ανάμνησιν αυτής. Επίσης δε πάντως, αν το σώμα αυτού ήθελε κατατεθή εν μυστικώ τινι τόπω, ήθελε διασωθή θ ρυλώδης τις αυτού μνεία.
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος απέθανε γενναίως, αφ' ου πρότερον καθ' ύλην την πολιορκίαν είχεν επιδείξει θάρρος απαράμιλλον. Εξέπνευσεν εμμένων πιστός εις την ελληνικήν ιδέαν. Ο θάνατος αυτού, τελευτή ευγενέστατη, αποβαίνει εις τιμήν αυτού αιωνίαν. Υπήρξε το μεγαλοπρεπές τέλος της επί αιώνας διαρκεσάσης ελληνικής αυτοκρατορίας. Είτε αι θαυμάσιαι νίκαι των κρατών του Αίμου να εκδικήσωσιν επί τέλους μετ ' ου πολύ παρά τον εγωισμόν της Ευρώπης την μεγάλην και καταπληκτικήν εκείνην συμφοράν.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Φραντζή εκδ. Βόννης σ. . 287,12 κ.ε Ἐγώ δε τῇ ὥρᾳ ἐκείνη οὐχ εὑρέθην πλησίον τοῦ αὐθεντός μου τοῦ βασιλέως ἀλλά προστάξει ἐκείνου εἰς ἐπίσκεψιν δῆθεν ἐν ἄλλ ω μέρει τῆς πόλεως ἤμην.

2. Κριτοβούλου Ι, 60,3 εκδ. Μü ller, σ. 95.

3. Leonardo παρά τω Dethier, ε.α. Τομ ΚΑ' μερ. α' σ. 658.

4. Μ ontaldo παρά τω Dethier ε.α. Τόμος ΚΒ΄ μερ. α΄σελ. 961.

5. Riccherio παρά τω Dethier ε.α. Τομ. ΚΒ΄ μερ. α΄ σελ. 961

6. Μαρίου Φιλέλφου Amyridos Βιβλ. II, στ. 989 κ, e. παρά τω Dethier Τομ. ΚΒ' μερ. α' σελ. 373.
7. Ipsoque aggere.

8. Pusculus IV, στ. 1010 κ.ε.παρά Dethier ε.α. Τομ. ΚΒ' μερ. α' σελ. 258. Και ο Σα'αδ-ουδ-δίν ε.α. σ. 31 λέγει ομοίως, ότι Τούρκος στρατιώτης απέκοψεν την κεφαλήν του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.

9. Δούκα εκδ. Βόννης σ. 300,3 κ. ε.

10. Montaldo παρά τω Dethier ε.α. Τομ. ΚΒ ΄ μερ. α΄ σελ. 53.


11. Ίδε παρά τω Pears ενθ. αν. 351 σημ. την εξέτασιν περί της ακριβούς ώρας της τελείας νίκης των Τούρκων, ήτοι πιθανώς της ενάτης ή της δεκάτης προ μεσημβρίας.

12. Κριτοβούλου 1, 66,2 εκδ. M ü ller, σ. 95. Ο Τ etaldi ένθ. αν. σ. 23 ποιείται λόγον περί δύο σημαιών κυματιζουσών όπισθεν του σουλτάνου.

13. Ακόμη σήμερον δεικνύεται εις τους περιηγητάς εν τω αγίω βήματι της Αγιας Σοφίας η θέσις οπού νομίζεται ταφείσα η κεφαλή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου.
14. Barbaro, ενθ. αν. σ. 57.

15. Φραντζή εκδ. Βόννης σ. 291,18 κ. ε.

16. Εν τω περιοδικώ «Μελέτη» του 1908 σ. 75 κ. ε. , 129 κ. ε.ο κ. Ξενοφών Σιδερίδης απηρίθμησεν, εξέθηκε και συνεζήτησε μετά προσοχής και ακριβολογίας άπαντα τα πολυάριθμα κείμενα των αρχαίων χρονογράφων και των νεωτέρων ιστορικών τἀναφερόμενα α) εις τα περιστατικά του θανάτου του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, β) εις την ανακάλυψιν του νεκρού αυτού, γ) εις τους νομιζομένους μυστηριώδεις αυτού τάφους, και δ) εις το υποτιθέμενον ξίφος του αυτοκράτορος το φυλασσόμενον εν τη Βασιλική οπλοθήκη του Ταυρίνου ( Ίδε και ανωτέρω σ. 356, σημ. 1).

17. Ο τάφος ούτος είνε σήμερον εντελώς εγκαταλελειμμένος. Ίδε Pears ενθ. αν. σ. 355 σημ. 2. (Πρβλ. και την παρά Ν. Γ. Πολίτη ( Παραδόσεις . Εν Αθήναις. 1904. Τομ. Α' σ . 22 αρ. 24) παράδοσιν περί του τάφου τούτου έχουσαν ώδε· «Κοντά 'ς το Βεφά Μεϊδάνι 'ς ένα χάνι μέσα, 'ς την αυλή, είναι θαμμένος ο βασιλιάς. ʼλλοτε είχαν αναμμένη και μια καντήλα πάνω 'ς το μνήμα του, τώρα είναι πολύς καιρός που δεν την ανάβουν. Και 'ς άλλη μεριά 'ς το ίδιο χάνι έχουν τον Αράπη που τον εσκότωσε, σκεπᾶσμένο όλο λαχούτια και χαλιά».